کاروان اهل بیت امام حسین(ع) این بار به رهبری امام سجاد(ع) و حضرت زینب کبری(ع) حرکت داده شد و نهضت حسینی شکلی دیگر به خود گرفت. دشمن به ظاهر توانسته بود امام(ع) را به شهادت برساند اما افشاگری‌ اسرای کربلا به طور خاص امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س)، قیام امام حسین(ع) را جاودانه کرد.

نامیده شدن این روز برای تجلیل از اسرا و مفقودان بهانه‌ای شد تا با دکتر حمیدرضا شریعتمداری؛ پژوهشگر تاریخ تشیع هم صحبت شویم. او یادآور می‌شود اسیران ایرانی، با پیروی از کاروان اسیران عاشورا در اسارت آزادگی آفریدند و دشمن ریاکار را رسوا کردند.

فصل اسارت

دکتر شریعتمداری در ابتدا با اشاره به یازدهمین روز از ماه محرم می‌گوید: عمر سعد ملعون در این روز دستور کوچ اسرا را از کربلا به سوی کوفه داد و زنان و حرم امام حسین(ع) را بر شتران بی‌جهاز سوار کرد و این ودایع نبوت را در سخت‌ترین مصائب کوچ داد. در هنگام حرکت از کربلا، عمر سعد دستور داد که اسرا را از قتلگاه عبور دهند. البته آمده است که اسرای کربلا را دوبار به قتلگاه ‌آورند، یک دفعه همان عصر روز عاشورا بعد از غارت خیام و به درخواست خود اسرا و یک بار هم در روز یازدهم محرم هنگام کوچ از کربلا و به دستور عمر سعد. ۱۱ محرم و آغاز اسارت مردان و زنان بازمانده حماسه کربلا فصل دیگری را رقم زد.  اگر فصل اول را پیش از عاشورا و در زمان حرکت امام حسین(ع) از مدینه به مکه و از مکه به کربلا بدانیم و فصل دوم حوادثی که در کربلا و به ویژه در روز عاشورا اتفاق افتاد، فصل سوم اسارت است. هر فصلی مأموریت و رسالت خودش را دارد.

ایشان تصریح می‌کند: مردان و زنان بزرگ تاریخ در هر صحنه‌ای و در مواجهه با هر اتفاق و رویدادی خوشایند یا ناخوشایند با توجه به شخصیت و منزلت و توانایی‌های خود، تلاش می‌کنند از آن حادثه برای انجام رسالت‌های اجتماعی که بر عهده دارند بهره ببرند. همانند اتفاقی که در فصل سوم عاشورا اتفاق افتاد و همانند تلاشی که امام سجاد(ع) و حضرت زینب کبری(س) در این راه متحمل شدند. این روز با نام حضرت زینب(س) و اسرای دشت کربلا گره خورده است، بزرگ بانویی که با افشاگری‌های زمان خویش، پیام رسان بزرگ کربلا شد. کاروان اسرای کربلا برای تاریخ و جامعه اسلامی روشن کردند که در کربلا دو طرف ماجرا که بودند؟ یک سمت سیدالشهدا(ع) و یاران وفادارش با خلوص نیت و آرمان‌های بلند و پاک و سمت دیگر یزیدیان که چهره ناپاک آنان را حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و اسرای کربلا نمایان و رسوا کردند. آنان با اسارت و تلاشی که در این مسیر داشتند عاشورا به جریان الهام بخش و نماد معنادار و اثرگذار در تاریخ تبدیل کردند.

دفاع مقدس ادامه نهضت عاشورا

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب یادآور می‌شود: دفاع مقدس و ۸ سال دفاع از این مرز و کشورنیز ادامه نهضت عاشورا است و وقتی نگاه جامعی به ارزش‌های جاری در آن می‌کنیم، صحنه‌های زیبای عاشورا را در دفاع مقدس شاهد هستیم. دفاع مقدس ما در بستر عاشورای حسینی معنا و جهت پیدا کرد. جنگ‌های زیادی در طول تاریخ اتفاق افتاده است که اهداف ملی را پی گرفته بود اما حماسه ۸ ساله دفاع مقدس فراتر از تمام آرمان‌های ملی بود و تمام آرمان‌های انسانی و دینی را دنبال می‌کرد. حتی همان آرمان‌های ملی هم که دنبال می شد در چارچوب آرمان‌های دینی و انسانی معنا پیدا می‌کرد. نهضت امام حسین(ع) موج مهمی در جوامع بشری و آزادی‌خواهی ایجاد کرد و همین موضوع سبب ایثار و گذشت رزمندگان در کشورمان شد. آنها درس آموخته مکتب عاشورا بودند و در مسیر حق مقاومت می‌کردند.

دکتر شریعتمداری ادامه می‌دهد: فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) به ما یاد داد از ذلت دوری کنیم و همانند سیدالشهدا(ع) برای عزت جامعه اسلامی تلاش کرده و از استقلال و آزادی دفاع کنیم. با سرمایه عاشورا و شعائر حسینی پیروز شدیم. اگر نوحه‌ها و مرثیه‌های دهه‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی را دنبال کنید، درمی‌یابید که چگونه عزاداری حسینی روحیه حماسی و ظلم ستیزی و عزت مندی و... را به تک تک افراد جامعه القا می‌کردند. این روحیه و نگرش سرمایه عظیمی در تمام مراحل دفاع مقدس بود. همانند بسیار روایت‌هایی که از اسرا و آزادگان شنیده‌ایم که چگونه با حفظ روحیه توانسته‌اند دوران اسارت را به پایان برسانند.

اسرا چه کسانی بودند؟

این پژوهشگر تاریخ تشیع در تشریح سختی‌های کاروان اسرای کربلا تشریح می‌کند: مورخان و مقتل‌نویسان درباره منازل و مسیر کاروان اسرای کربلا بین راه کوفه تا شام، گزارش منسجم و جامعی ارائه نکرده‌اند اما طبق آنچه نقل معتبری است عبور کاروان اسیران کربلا از مسیر بادیه، احتمال بیشتری دارد. بر اساس نقشه جغرافیایی فاصله میان دمشق تا مدینه، تقریبا ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه، شامل ۳۲ منزل بوده است. کاروان اسیران، در بازگشت از شام، قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت، به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانی‌تری را سپری کرده‌اند. حرکت پر رنج خانواده امام(ع) و سایر اسرای کربلا از مدینه آغاز شد و به مدینه هم ختم شد و این بزرگوران حدود ۴ هزار و ۱۰۰ کیلومتر مسیر را طی کردند؛ آن هم با سختی‌های فراوان و بدون امکانات لازم.

دکتر شریعتمداری با اشاره به این اسیران والامقام می‌گوید: گزارش‌های مورخان درباره تعداد و اسامی اسرای کربلا و بازماندگان اصحاب امام حسین(ع) نیز مختلف است. برخی تعداد اسرا را تا ۲۵ نفر ذکر کرده‌اند. در این بین برخی از اسرای مرد که در منابع ذکر شده‌اند امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، محمد و عمر دو پسر امام حسین(ع)، زید پسر و محمد نوه امام حسن(ع)،حسن مثنی که بر اثر جراحات در جنگ بیهوش شده بود، قاسم بن عبدالله بن جعفر، قاسم بن محمد بن جعفر، محمد بن عقیل؛ می‌باشد. در کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع) نام هفده نفر مرد به عنوان اسیران و بازماندگان کربلا ذکر شده است. حضرت زینب(س)، فاطمه و ام کلثوم و رقیه از دختران امام علی(ع)، رباب همسر امام حسین(ع) و فاطمه دختر امام حسن(ع)، چهار دختر امام حسین(ع) به نام‌های سکینه، فاطمه، رقیه و زینب نیز از اسیران زن کربلا بودند. البته از نام بازماندگان غیربنی‌هاشم در کربلا نیز روایت‌هایی وجود دارد. این جمع که نام تعدادی از آنان در تاریخ آمده است، در کنار سختی‌های بسیاری که تحمل کردند، کرامت، منزلت و شخصیت والای انسانی و اخلاقی خود را به منصه ظهور رساندند. هیچ گاه گزارشی از گله، شکوه، تندی و بداخلاقی، بی‌تابی و جزع و فزع‌های نامتعارف ندیده‌ایم که نشان می‌دهد این خاندان تا چه اندازه فرهیخته و رشد یافته بودند و این بخش از حماسه عاشورا به دلیل همین ویژگی‌ها اثرگذار و ماندگار شد.